کتاب ادبیات چیست؟ یکی از آثار مهم غیرداستانی ژان پل سارتر است که به کوشش دو مترجم توانمند و زبان شناس زُبده ی ایرانی، ابوالحسن نجفی و مصطفی رحمانی به فارسی برگردانده شد.
در کتاب ادبیات چیست؟ که یکی از کتاب های مهم در حوزه ی نقد ادبی است، نویسنده به بررسی موضوع «نگارش» و «چگونگی نوشتن» می پردازد. شاید بتوان این کتاب را سنگ بنای آثار ژان پل سارتر به حساب آورد و هم تراز کتاب «فلسفه ی نگارش» از ادگار آلن پو دانست.
در این اثر سارتر رمان نویس با سارتر فیلسوف درهم می آمیزد و موضوع هایی همچون ادبیات و چرایی نوشتن بررسی و تحلیل می شود. درخصوص اهمیت و تأثیرگذاری این کتاب می توان گفت که یکی از کتاب هایی بوده و هست که دانشجویان ادبیات در دوران تحصیل خود در دانشگاه آن را مطالعه کرده و با استفاده از این کتاب، متون نوشته شده ی پس از سارتر را بررسی می کنند.
نویسنده یک موضوع برای گفتن بیش ندارد آزادی نوشتن خواستن آزادی است اگر دست بکار آن بشوید چه بخواهید چه نخواهید درگیر و ملتزم اید ادبیات سیاه وجود ندارد فقط داستان خوب هست و داستان بد داستان بد غرضش خوش آمد خوانندگان است با نوازش احساسات آنان داستان خوب طلب و توقع است و اعتماد و اعتقاد خواندن پیمان بخشش است میان نویسنده و خواننده هر یک به دیگری اعتماد می کند من هنگامی که می خوانم توقع دارم اگر توقعات من بر آورده شود مرا بر می انگیزد تا از نویسنده باز هم بیشتر بخواهم یعنی آنکه از نویسنده بخواهم که از من باز هم بیشتر بخواهد….
درباره کتاب سارتر چیست
تقریبا هفتاد سال پیش، کتاب ادبیات چیست توسط ژان پل سارتر نوشته شد. در آن زمان، تعهد ادبیات به جامعه جزو مسائل روز و قابل توجه گروه های مختلف روشن فکران بود. سارتر با نوشتن این کتاب دیدگاه جدیدی نسبت به ادبیات و تعهد ارائه داد.
کتاب در زبان اصلی (فرانسوی) در چهار فصل نوشته شده است که در برگردان آن به فارسی، مترجم فصل آخر آن را به دلایلی ترجمه نکرده است که در مقدمه ی کتاب ذکر می کند. نسخه ی فارسی کتاب در سه فصل نوشتن چیست؟ نوشتن برای چیست؟ و نوشتن برای کیست؟ تنظیم شده است. روزگاری که سارتر این کتاب را نوشت، روزگار هجمه ی منتقدان و اهالی ادبیات به آثار او بود. منتقدان آثار او را به بهانه ی ادبیات محکوم می کردند بی آن که هرگز بگویند مقصودشان از ادبیات چیست.
سارتر عصبی و دلخور از دیدگاه های این چنینی دست به نوشتن این کتاب می زند.
در فصل اول، یعنی نوشتن چیست به بیان تفاوت هنر نوشتن با دیگر هنرها هم چون نقاشی می پردازد و روحیه ی تعمیم دهی اصول مختلف هنری به یک دیگر را نقد می کند:
«ما نمی خواهیم نقاشی و مجسمه سازی و موسیقی را هم متعهد کنیم، یا دست کم نه به شیوه ای یکسان. و چرا اصلا بخواهیم چنین کاری بکنیم؟ در قرون گذشته هرگاه نویسنده ای نظری درباره ی کارش ابراز می داشت آیا بی درنگ از او می خواستند که آن را بر هنرهای دیگر تعمیم دهد؟ اما امروزه برازنده می نماید که به زبان موسیقی دان و ادیب از نقاشی سخن بگویند و به زبان نقاش از ادبیات، پنداری هنر باطنا دارای جوهری یگانه است.»
در این فصل از تفاوت کار شاعر و نثرنویس و نوع تعهد این دو می نویسد. او دو عمل شاعر و نویسنده را دو عمل متفاوت از هم می داند و تعهد را برای شاعر ممنوع و برای نویسنده واجب می داند.
در فصل نوشتن برای چیست؟ از هدف نوشتن می نویسد. در این فصل است که سخن ازتعهد بیشتر و جدی تر به میان می آید و در کنار نویسنده به اهمیت خواننده اشاره می کند و همین ارزش وجودی خواننده است که پای تعهد را به ادبیات باز می کند:
«اگر نویسنده تنها می زیست می توانست هرچه دلش می خواهد بنویسد، هرگز اثرش به صورت عین خارجی عرضه نمی شد و نویسنده ناچار می بایست یا قلم را زمین بگذارد یا نومید شود، اما عمل نوشتن متضمن عمل خواندن است که هم بسته ی دیالکتیکی آن است.»
فصل سوم، نوشتن برای کیست؟ طولانی ترین فصل این کتاب است.
این بخش از کتاب را با گفتن از آزادی شروع می کند و در ادامه از چیستی آزادی و ارتباط نویسنده با آزادی های فردی می گوید. پس از توضیح و تفسیر عقاید عمیق در این باره، دست آخر نتیجه می گیرد آن چیزی که نویسنده آن را هدف قرار داده است در واقع آزادی های فردی جامعه است. او این سخن را که نویسنده در خواننده تاثیر می گذارد، غلط می داند. او معتقد است که نویسنده تنها آزادی اشخاص را فرا می خواند تا افراد خود تصمیم بگیرند که کتاب برایشان تاثیرگذار باشد یا خیر.
فارغ از اهمیت این مسئله و نسبت تعهد و ادبیات، این کتاب از نظر آشنایی با آرا و نظریات فیلسوفان و منتقدان، کتاب خوبی است. سارتر در خلال این سه فصل از اندیشمندان بسیاری حرف زده است. علاوه بر این، کتاب ادبیات چیست بینش جدیدی به خواننده ارائه می دهد که با کمک آن می تواند به بررسی دیگر کتاب های ادبی بپردازد و درک درست تری نسبت به ادبیات پیدا کنند.
قسمتی از کتاب ادبیات چیست ژان پل سارتر
نوشتن چیست؟
نه، ما نمی خواهیم نقاشی و مجسمه سازی و موسیقی را «هم» متعهد کنیم، یا دست کم نه به شیوه ای یکسان. و چرا اصلاً بخواهیم چنین کاری بکنیم؟ در قرون گذشته، هرگاه نویسنده ای نظری درباره کارش ابراز می داشت آیا بی درنگ از او می خواستند که آن را بر هنرهای دیگر تعمیم دهد؟ اما امروز برازنده می نماید که به زبان موسیقی دان و ادیب از نقاشی سخن بگویند و به زبان نقاش از ادبیات، پنداری هنر باطناً دارای جوهری یگانه است که به یکسان در این زبان ها تجلی می کند (به شیوه «جوهر اسپینوزایی» که هر یک از صفاتش انعکاس تام و تمامی است از آن).
شاید استعداد هنری در اصل و منشأ خود مبتنی بر انتخابی بی تفاوت باشد که بعداً بر اثر مقتضیات محیط و پرورش هنرمند و تماس با جهان به صورت های متمایز و مشخص درمی آید. شاید نیز هنرهای یک دوره از تاریخ متقابلاً در هم تأثیر می کنند و از عوامل اجتماعی یکسانی متأثر و مشروط می شوند. ولی کسانی که می خواهند فلان نظریه ادبی را به استناد آنکه مثلاً بر موسیقی منطبق نیست نامعقول جلوه دهند نخست باید ثابت کنند که هنرها باهم مطابق و موازن اند.
و اما چنین مطابقه و موازنه ای در میان نیست. در این مورد، چنان که در دیگر موارد، نه همان صورت ظاهر متفاوت است و بس که مایه کار نیز هم. رنگ ها و صوت ها را به کار بردن چیزی است غیر از بیان مفاهیم و مقاصد با کلمات. نت ها و رنگ ها و نقش ها «نشانه» نیستند، یعنی بر چیزی خارج از وجود خود دلالت نمی کنند. البته کاملاً محال است که بتوان آن ها را منحصراً به خودشان محدود کرد: تصور یک صوت خالص تصوری ذهنی است که مصداق خارجی ندارد. مرلوپونتی در کتاب پدیدارشناسی ادراک به درستی نشان داده است که هیچ کیفیتی یا هیچ احساسی چنان پاک و مجرد نیست که هیچ دلالتی در آن نفوذ نکند. یعنی به چیزی بیرون از خود رجوع ندهد. اما معنای مبهم ناچیزی که در نهاد آن هاست و مثلاً از شادی گونه ای یا از اندوه سربسته ای حکایت می کند محصور در وجود آن هاست یا چون هاله حرارت به گرد آن ها می لرزد، و آن خودش رنگ و صوت است. کیست که بتواند رنگ سبز سیب را از طراوت ترش گونه آن تمیز دهد؟ و همین قدر که از «طراوت ترش گونه سبز سیب» نام می بریم آیا سخن به گزافه نمی گوییم؟ این رنگ سبز است و آن سرخ، همین و بس. این ها شی ء خارجی اند، یعنی به خودی خود و برای خود وجود دارند.
البته واضح است که می توان، به حسب قرارداد، ارزش نشانه برای آن ها قائل شد. بدین گونه است که سخن از «زبان گل ها» به میان می آید. ولی هرگاه، پس از توافق قبلی، گل سرخ برای من معنای «وفاداری» بدهد، من دیگر آن را به صورت گل سرخ نمی بینم: نگاه من از آن عبور می کند تا در ورای آن به این خاصیت انتزاعی برسد. پس من گل را فراموش می کنم؛ اعتنایی به گلبرگ های افشان آن، به عطر ملایم مانده آن ندارم؛ حتی وجود آن ها را حس نکرده ام. این بدان معنی است که رفتار من هنرمندانه نبوده است. زیرا که برای هنرمند، رنگ و بو و دسته گل و صدای برخورد قاشق به نعلبکی به منتها درجه شی ءند. هنرمند بر روی کیفیت صدا و صورت مکث می کند، پیوسته به آن بازمی گردد و به هستی آن فریفته می شود. همین رنگ قائم به ذات است، همین رنگشی شده است که هنرمند آن را به پرده نقاشی خود منتقل می کند و تنها تغییری که در آن می دهد این است که آن را به صورت شیئی خیالی درمی آورد. حاشا که اورنگ و آهنگ را چون زبان بنگرد.
درباره ژان پل سارتر
ژان پل سارتر فیلسوف، نویسنده و منتقد فرانسوی در سال ۱۹۰۵ متولد شد. سارتر با کسب رتبه ی نخست در امتحانات نهایی رشته فلسفه پذیرفته شد. پس از مدتی تدریس فلسفه، به منظور کامل کردن مطالعاتش درزمینه پدیدارشناسی به آلمان رفت. در آلمان سارتر با اندیشه های «مارتین هایدگر» و «ادموند هوسِرل» آشنا شد. هایدگر تاثیر عمیقی بر عقاید سارتر گذاشت و نقش مهمی در اگزیستانسیالیست شدن او ایفا کرد. سارتر بیشتر عمر خود را به فلسفه ی اگزیستانسیالیسم و مطابقت اندیشه های خود اختصاص داد. طبق نظر سارتر سرنوشت انسان تنها به او دست او رقم می خورد و انسان باید در این راه تلاش کند.
«سیمون دوبووار» همدم و همراه همیشگی سارتر بود. او نیز به مانند سارتر نویسنده و فیلسوف بود. اما به دلیل اینکه ازدواج را امری بورژوایی می دانستند هیچ گاه با یکدیگر ازدواج نکردند. سارتر فعالیت های سیاسی هم در کنار نویسندگی داشت. او از طرفداران کمونیسم بود ولی چون نمی خواست عضو هیچ گونه حزبی شود، از عضویت در حزب کمونیست فرانسه امتناع کرد.
