اسفار اربعه با نام کامل الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الاربعه از معروف ترین آثار صدرالدین شیرازی ملقب به ملاصدراست و جزو اولین کتاب و در سن ۳۵ سالگی شامل نظرات فلسفی او در حکمت متعالیه است که در چهار فصل (اول امور عامه وجود؛ دوم در جواهر و اعراض؛ سوم در خداشناسی و صفات او؛ چهارم در نفس و معاد) تنظیم شده و هر فصل آن با یکی از مراحل عملی و چهارگانه «مسافرت» های معنوی عرفا برای «رسیدن به خدا» که به اسفار اربعه مشهور است نامگذاری و هماهنگ شده است.
در ضمن این کتاب کامل نمی باشد و نیازمند مطالعه و رجوع به دیگر آثار وی برای شناخت حکمت صدرایی و فهمیدن بهتر نظریات وی میباشد. ترجمه فارسی کامل این اثر با عنوان «حکمت متعالیه در اسفار عقلی اربعه» توسط محمد خواجوی در انتشارات مولی منتشر شده است.
دکتر دینانی در کتاب «منطق و معرفت در نظر غزالی» پیرامون اسفار اربعه می نویسد:
همانگونه که ملاحظه می شود، سفر اول و سفر سوم متقابل بوده و نسبت مبدأ و منتهای آنها معکوس یکدیگر است. البته با این تفاوت که در سفر سوم، قید «بوسیله حق» ذکر شده و در سفر اول، این قید وجود ندارد؛ ولی سفر دوم و سفر چهارم اگرچه از یک جهت با یکدیگر متقابل اند، ولی از جهت دیگر با یکدیگر مشترک می باشند. تقابل آنها از این جهت است که در مبدأ و منتهی با یکدیگر اختلاف دارند؛ ولی اشتراک آنها از این جهت است که در هر دو مورد، قید «بوسیله حق» ذکر شده است.
سفر اول از اسفار اربعه
حکیم قمشه ای بر این عقیده است که در سفر اول، کلیهٔ حجاب های ظلمانی و نورانی که بین شخصی سالک و حقیقت ازلی و ابدی او کشیده شده است، برداشته می شود. در پایان این سفر، سالک به مشاهده جمال حق پرداخته و ذات او در حق فانی می گردد. در اینجا وجود سالک، وجود حقانی گشته و حالت محو بر وی عارض می گردد. در همین حالت است که شطح گفتن آغاز می کند و در نتیجه با عواقب آن نیز روبرو می گردد.
مهم ترین سفر از اسفار اربعه سالک همین سفر است. سالکی که این سفر را به انجام رساند، گویا بار خویش را سالم به منزل رسانده است. اغلب سوزها و عشق ها و گریه های سالکان راه خدا مربوط به این سفر است. در این سفر، سالک از غیر حق به سوی حق روی می آورد و از کثرت به سوی وحدت هجرت می کند. در این سفر تمام تلاش سالک برای ویران ساختن جَبل انیت و کوه پنداری هستی خویش است.
بُراق سیر سالک در این سفر توجه دائم و عمیق به حضرت حق است. در این سفر هرچه توجه و مراقبه سالک بیشتر باشد، سیر او سریع تر، عمیق تر و بی خطرتر است.
غالب منازلی که در کتب «منازل السائرین» ذکر می شود، مربوط به همین سفر است. از خصوصیات و اسفار دیگر کمتر اطلاعی در دست داریم. «آن را که خبر شد، خبری باز نیامد».
هر که را اسرار حق آموختندمهر کردند و لبانش دوختند
سالک در این سفر نیازمند به «استاد عام» است. در اسفار بعدی با اینکه نیاز به «استاد خاص» باقی است، ولی سالک از استاد عام بی نیاز است. تفصیل بیشتر در بحث «راهنمای سفر» گذشت.
احتمال خطر و استدراج در این سفر نسبت به سفرهای بعدی به مراتب بیشتر است. در این سفر است که سالک از مراتب طبع، نفس، قلب و روح گذشته و در مرتبه «سرّ» در ذات احدی فانی می گردد و به لقاء الله بار می یابد.
سفر دوم از اسفار اربعه
اما در سفر دوم که شخصی سالک به مقام ولایت نائل آمده و وجود وی یک وجود حقانی گشته، سفر خود را از موقف ذات آغاز کرده و بسوی کمالات، یکی پس از دیگری پیش می رود؛ تا جایی که همهٔ کمالات را مشاهده کرده و جز اسمای مستأثره، همهٔ اسمای حق را می آموزد. در اینجا ولایت سالک، تام و تمام شده و ذات و صفات و افعالش، در ذات و صفات و افعال حق فانی می گردد؛ به حق می شنود و به حق می بیند.
این سفر «بالحق» است، زیرا سالک در پایان سفر اول به مقام «ولایت» رسیده و وجودش حقانی گشته است. در این سفر سالک از ذات شروع می کند و در کمالات آن یکی پس از دیگری سیر می نماید. او در همه اسما سیر می کند و فقط از «اسم مستأثر» محروم خواهد ماند.
سالک در این مرحله سه مرتبه سرّ، خفی و اخفی را به پایان می برد. سرّ فنا در ذات حق، خفی فنای در صفات و افعال حق واخفی، فنا از دو فنای سابق است. از فنای صفت و فعل سالک در صفات و افعال حق به فنا در الوهیت هم تعبیر شده است. (توجه شود که فنا در صفات و افعال در این سفر در قوس نزول مطرح است و نه در قوس صعود، زیرا فنا و توحید افعالی و صفاتی در قوس صعود قبل از فنا و توحید ذاتی برای سالک پیش می آید.) با حصول «فنای عن الفنائین» سالک به مرتبه بقا بار می یابد و سفر سوم را شروع می کند و سفر دوم او پایان می پذیرد.
سفر سوم از اسفار اربعه
بعد از این سفر، سفر سوم است که از حق بسوی خلق بوده و بوسیله حق انجام می پذیرد. در این سفر، سالک مراتب افعالی حق را سیر می کند. در این سیر و سلوک حالت محو زائل گشته و صحو کامل برای وی حاصل می گردد. در همین سفر است که سالک عوالم جبروت، ملکوت و ناسوت را طی کرده و آنچه در این عوالم است – اعم از اعیان و لوازم آن — را مشاهده می نماید و در اینجاست که می توان گفت بهره ای از نبوت و پیغمبری نصیب سالک گشته و در عالم معارف، از ذات و صفات و افعال حق تبارک و تعالی سخن می گوید. این نبوت، نبوت تشریع نبوده و به هیچ وجه نمی توان او را پیغمبر نامید؛ زیرا احکام شریعت را از پیغمبر مطلق فرا می گیرد و در همهٔ این امور، تابع او می باشد. در اینجا سفر سوم پایان یافته و سفر چهارم آغاز می گردد.
سالک در این سفر محوش از بین رفته و «صحو تام» می یابد و با رسیدن به مرتبه بقا از مدهوشی به باهوشی برمی گردد و در عوالم جبروت، ملکوت و ناسوت سفر می کند و همه این عوالم را با لوازمشان مشاهده می کند، از خدا و اسما و صفات او درست خبر می دهد، زیرا مخلَص است و قرآن می گوید:
«سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ * إِلا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ»؛ «منزه است خدا از آنچه توصیف می کنند. مگر بندگان مخلَص خدا».
سفر چهارم از اسفار اربعه
سفر چهارم، از خلق بسوی خلق و بوسیلهٔ حق انجام می پذیرد. مشاهدهٔ خلایق و آثار و لوازم آنها، از خصوصیات این سفر است. در این سفر، سالک همه ضررها و منفعت های نزدیک و دور یعنی دنیا و آخرت را به خوبی می داند و از کیفیت رجوع همه امور به خداوند و نتایج خوب و بد آن آگاه است؛ بنابراین سالک این سفر، پیغمبر تعریف (نه تشریع) بوده و نام پیغمبری نیز بر وی گذاشته می شود زیرا از آن چه سعادت و شقاوت بشر به آن بستگی دارد، خبر داده و همه این امور را بوسیله حق انجام می دهد. وجود او یک وجود حقانی است که اشتغال به اینگونه امور، هرگز او را از توجه به حق بازنمی دارد.
در پایان سفر سوم که در قوس نزول انجام می پذیرد، سالک به مشاهده تفصیلی خلائق و آثار و لوازمشان می پردازد. مضار و منافعشان را می فهمد. کیفیت رجوع آنها را به الله می بیند. سعادت و شقاوتِ هر کس و راه های رسیدن به آن دو را می یابد و بر این اساس می تواند از سالکان طریق قرب دستگیری کند و آنان را به سوی لقای حق تعالی رهنمون گردد.
نکات مهم درباره اسفار اربعه
تعداد سفرها در متن واقع: اسفار اربعه در متن واقع یک سفر بیش نیست که ما به اعتبار خصوصیات مقاطع آن را به ۴ بخش تقسیم کرده ایم، همانند تقسیم یک حرکت که واحدی است متصل به بخش های گوناگون و یا تقطیع زمان به ثانیه، دقیقه، ساعت، شبانه روز، ماه، سال و … .
رابطه اسفار با یکدیگر: سفر اول و سوم کاملاً عکس یکدیگرند، زیرا مبدأ و منتهایشان مقابل یکدیگر است. علاوه بر اینکه سفر سوم بالحق است و سفر اول نیست و یا به تعبیر دقیق تر، هر دو بالحق است، اما باء در «بالحق» در سفر اول باء مصاحبت است و در سفر سوم باء ملابست (دقت شود)، ولی سفر دوم و چهارم تقابلشان من وجه است، زیرا با اینکه در مبدأ و منتها مختلفند، اما هر دو بالحق اند یعنی باء در هر دو باء ملابست است.
تفاوت سفر اول با دیگر سفرها: سفر اول اختیاری است و با اراده و اختیار سالک انجام می گیرد، البته همراه با سائق توفیق و قائد جذبه، ولی سفرهای دیگر اختیاری سالک نیست ، زیرا اراده سالک در اراده حق فانی شده و خدا برای او اختیار و انتخاب می کند، بلکه ممکن است ظرف اراده کلی حق تعالی نسبت به اداره و تربیت موجودات قرار بگیرد، چنانکه از ائمه: روایت شده:
«بَلْ قُلُوبُنَا أَوْعِیَه لِمَشِیَّه اللَّه» ؛
«دل های ما ظروف اراده حق تعالی است».
