المیزان فی تفسیر القرآن که بیشتر به تفسیر المیزان شهرت دارد از جامع ترین و مفصل ترین تفاسیر شیعی قرآن به زبان عربی است که در قرن چهاردهم هجری به قلم سید محمدحسین طباطبایی (۱۲۸۱–۱۳۶۰ ه.ش) نگاشته شده است.
ترجمۀ تفسير الميزان، اثرى از سيد محمدباقر موسوى همدانی است. اين ترجمه نفيس تفسير الميزان، توسط شاگردان مرحوم علامه طباطبايى«ره» انجام گرفت.
اساس کار تفسیر المیزان، به حکم «إن القرآن یفسر بعضه بعضاً» بر قاعدهٔ «تفسیر قرآن به قرآن» است. بدین معنا که معیار اول برای تفسیر قرآن، خود قرآن است؛ در جایی که آیات محکم قرآنی می تواند دیگر آیات دشوار و متشابه را تفسیر و تبیین نماید، اسباب نزول، آراء مفسران و روایات منقول در درجهٔ دوم اعتبار قرار می گیرد. علامه طباطبایی معتقد است، وقتی قرآن مدعی است که «تبیاناً لکل شیء» (روشنگر هر چیز) است، چطور ممکن است برای بیان مقاصد خود محتاج به غیر خود باشد. هیچ مطلب مبهمی در قرآن وجود ندارد تا مجبور باشیم قرآن را به کمک غیر قرآن بشناسیم؛ بلکه قرآن را باید به خود قرآن شناخت همان گونه که نور را باید با نور دید. علامه طباطبایی در بخشی از مقدمهٔ المیزان می نویسد:
قرآن خود را تبیان کل شی ء می داند؛ آن وقت چگونه ممکن است که «بیان» خودش نباشد! قرآن خود را هدایت مردم و بیناتی از هدی، و جدا سازندهٔ حق از باطل معرفی نموده، می فرماید: «هدی للناس، و بینات من الهدی و الفرقان»، آن وقت چطور ممکن است هدایت، بینه، فرقان و نور مردم در تمامی حوائج زندگی شان باشد، ولی در ضروری ترین حاجت شان که فهم خود قرآن است، نه هدایت باشد، و نه تبیان، و نه فرمان، و نه نور؟! قرآن به تمامی افرادی که در راه خدا مجاهدت می کنند مژده داده که ایشان را به راه های خود هدایت می کند، و فرموده: «و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا»، آن وقت در مهمترین جهادشان که همانا فهم کلام پروردگارشان است، ایشان را هدایت نکند و به فرضیات علمی احاله کند؟
در این روش علامه طباطبایی ابتدا مجموعهٔ چند آیه از یک سوره را که سیاق واحدی دارد، ذکر می کند و به بیان مفردات، وجوه اشتقاق و مباحث لغوی می پردازد؛ سپس در بخش «بیان آیات»، به تفکیک هر آیه، کار تفسیر و تبیین مفاهیم را پی می گیرد و این جاست که ـ عنداللزوم ـ به نقل و نقد آراء مفسرین بزرگ اعم از شیعه یا سنی وارد می شود؛ در پایان نیز، بخشی را با عنوان «بحث روایتی» به بررسی و نقد روایات فریقین در خصوص آیات مورد نظر اختصاص می دهد. همچنین مؤلف کتاب در خلال تفسیر، به تناسب موضوع، مباحثی تحلیلی ـ توصیفی با رویکردهای فلسفی، اجتماعی، تاریخی یا علمی مطرح می کند که من حیث المجموع، تتمه ای بر تفسیر آیات است. با توجه به اندیشهٔ فلسفی علامه طباطبایی، تفسیر وی بر قرآن بیشتر رویکردی فلسفی می یابد اگر چه می کوشد تا از چارچوب قرآن و دایرهٔ دلالت های لفظی و معنایی آیات گامی فراتر نگذارد. او با دقت نظر و تسلط شگفتی که بر قرآن دارد، بارها و در جای جای المیزان، با قرار دادن آیات هم سیاق در کنار یکدیگر، ضمن اقامهٔ دلایل عقلی و استشهاد به براهین قرآنی به تبیین مفاهیم و ذکر مصادیق آیات می پردازد. تفسیر المیزان به جهت انصاف علمی، اتقان روش و دقت مضامین، از سوی عامه و خاصه در ایران و جهان اسلام همواره محل توجه و اقبال بوده است.
گفته شده ایشان برای نوشتن تفسیر المیزان سه دور بحارالانوار بزرگ ترین مجموعه حدیثی شیعه را خوانده است و بر خلاف روش اخباریان هم به بررسی سندی حدیث توجه داشته و هم به روایات نبوی اهل سنت و سپس به بررسی دلالت احادیث می پردازد.
سید محمدحسین طباطبایی معروف به علامه طباطبایی فیلسوف، حکیم متأله و مفسر قرآن در سال ۱۲۸۱ هـ. ش (۲۹ ذی القعده ۱۳۲۱ ه.ق) در روستای شادباد از توابع تبریز به دنیا آمد.
در کودکی پدر و مادر خود را از دست داد و همراه با برادر کوچکترش محمد حسن الهی طباطبایی در مکتب خانه به فراگیری علوم مقدماتی پرداخت. در سال ۱۳۰۴ برای تکمیل تحصیلات رهسپار نجف می شود و نزد علمای بزرگی همچون محمدحسین غروی اصفهانی (مشهور به کمپانی)، محمد حسین نائینی، حجت کوه کمری، حسین بادکوبه ای، ابوالقاسم خوانساری و سید علی قاضی به تلمذ می پردازد.
به اذعان علامه طباطبایی، علی قاضی بر روحیه و مشی وی در زندگی تأثیر بسیار عمیقی داشته است. پس از نیل به مقام اجتهاد، در سال ۱۳۱۴ به سبب اختلال در وضع معاش به زادگاه خویش، تبریز بازمی گردد و بعد از مدتی به سال ۱۳۲۵ عازم قم شده، در آن شهر رحل اقامت می افکند.
علامه طباطبایی از این زمان تا پایان حیات خود، ضمن تدریس دروس فلسفه و تفسیر در حوزه علمیه قم، به کار نگارش تفسیر المیزان می پردازد و آن را پس از نزدیک به بیست سال تلاش، در لیلةالقدر ۲۳ رمضان سال ۱۳۵۰ ه.ش به انجام می رساند.
علامه طباطبایی به جهت احیای فلسفه و حکمت شیعی و آموزه های اصیل اسلامی نامبردار است. تلاش پروفسور هانری کوربن استاد دانشگاه سوربن فرانسه برای همنشینی و مباحثه با علامه طباطبایی، گواه شهرت علمی او در جهان آن روز است. وی در روز ۲۴ آبان ماه ۱۳۶۰ ه.ش چشم از جهان فروبست و در مسجد بالاسر حرم معصومه در قم به خاک سپرده شد. غیر از تفسیر المیزان، از دیگر آثار وی می توان به «اصول فلسفه و روش رئالیسم»، «بدایة الحکمة»، «نهایة الحکمة» و «شیعه در اسلام» اشاره کرد.