کتاب دولت و جامعه در ایران انقراض قاجار و استقرار پهلوی اثر محمدعلی همایون کاتوزیان پژوهشی است درباره دولت، سیاست و جامعه ایران که نویسنده براساس نظریه‌ای جدید و متفاوت که تناوب پیوسته استبداد و هرج و مرج را ویژگی تاریخ سیاسی ایران می‌شمارد، به بررسی تاریخ ایران، به ویژه تحولات تاریخ معاصر ایران اهتمام ورزیده است .
مولف در معرفی کتاب می‌نویسد” :کتاب حاضر دربرگیرنده دو اثر تحقیقی است در مجلدی واحد .یکی از آنها مطالعه‌ای است درباره دولت و جامعه در ایران به طور کلی، با توجه خاص به دوره‌ای که از قتل ناصرالدین شاه قاجار در سال 1896م/ 1276ش آغاز می‌شود و به تاسیس حکومت رضا شاه در اواخر دهه 1920م/ 1304ش ختم می‌گردد .دیگری گزارش و تحلیل دقیق و مستند و مو به مویی از قرارداد 1919م/ 1298ش و کودتای 1921م/ 1299ش است که نتیجه مستقیم شکست آن قرارداد بود .
در کتاب دولت و جامعه در ایران انقراض قاجار و استقرار پهلوی درباره دولت و جامعه در ایران به دو کار دست زده‌ام . نخست مفصل‌ترین و جامع‌ترین صورت از نظریه حکومت استبدادی خود (دولت استبدادی و جامعه استبداد) را با تحلیل و شواهد تطبیقی از تاریخ ایران و اروپا در زمینه چگونگی مالکیت، قانون، مشروعیت، عصیان، تحرک اجتماعی و غیر عرضه کرده‌ام . دیگر اینکه نظریه حکومت استبدادی را به عنوان الگوی جامعه شناسی تاریخی ایران در مطالعه رویدادهای پایان قرن نوزدهم تا سال 1941م/ 1320ش به کاربسته‌ام .”
عناوین فصل‌های یازده‌گانه کتاب عبارت‌اند از
- حکومت استبدادی :نظریه تطبیقی دولت، سیاست و جامعه در ایران
- آزادی و لجام گسیختگی در انقلاب مشروطه
- مشروطیت و هرج و مرج
- مبارزه برای قرارداد 1919
- مبارزه با قرارداد 1919
- سقوط وثوق‌الدوله
- سقوط مشیرالدوله
- زمینه کودتا
- کودتا
- رضا خان و پایان هرج و مرج
- رضا شاه و استبداد مدرن .
مطالب کتاب با فهرست اعلام به پایان می‌رسد .
در توضیحات پشت جلد کتاب آمده است: «مطالعات جدید درباره دولت، سیاست و جامعه ایران، غالبا بر پایه نظریه هایی انجام گرفته است که برای مطالعه جامعه اروپایی پدید آمده اند و همین باعث ناکامی آن نظریه ها در تبیین برخی از پدیده ها و رویدادهای تاریخی و اجتماعی ایران شده است. دکتر همایون کاتوزیان با توجه به این واقعیت، نظریه ای جدید و متفاوت در این زمینه عرضه کرده است که تناوب پیوسته استبداد و هرج و مرج را ویژگی تاریخ سیاسی ایران می شمارد. در کتاب حاضر، این نظریه به طور تفصیلی و کامل و با تحلیل شواهد تطبیقی از تاریخ ایران و اروپا در زمینه چگونگی مالکیت، قانون، مشروعیت، عصیان، تحرک اجتماعی و غیره عرضه شده است. سپس این نظریه، به عنوان الگوی جامعه شناسی تاریخی ایران، در مورد رویدادهای پایان قرن نوزدهم ایران به کار بسته می شود و شواهد فراوانی از رویدادهای این دوره نسبتا کوتاه در تایید آن دیدگاه به دست می آید. نظریه یاد شده نیز به نوبه خود در فهم و تحلیل وقایع و تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در این دوره راه گشاست.»
