کتاب خاتون هفت قلعه اثر محمد ابراهیم باستانی پاریزی است که برای نخستین بار در سال 1344 منتشر گردید.
کتاب خاتون هفت قلعه یکی از چندین مجموعه مقالات تاریخی ـ اجتماعی محمد ابراهیم باستانی پاریزی (تولد : ۱۳۰۴)، مورخ و نویسنده پرکار و شاعر خوش ذوق معاصر است، که در ۱۳۴۴ منتشر شد، در ۱۳۵۶ تجدید چاپ شد، و در ۱۳۶۳ ویرایش دوم آن با تغییرات و اصلاحاتی به چاپ رسید.
این کتاب حاوی دوازده مقاله و شماری از اشعار مؤلف است. سرآغاز ویرایش دوم آن گفتاری است از عباس زریاب خویی (وفات: ۱۳۷۳) که به مناسبت بزرگداشت باستانی در هشتمین کنگره تحقیقات ایرانی (کرمان، شهریور ۱۳۵۶) عرضه شد. زریاب در این گفتار، باستانی پاریزی را از جمله انگشت شمار کسانی وصف کرده که در آنان استعداد نویسندگی با شم تاریخ آمده است. پس از این گفتار، مقدمه های چاپ اول و دوم درج شده است. در باب متن مجموعه، فهرست مجموعه عناوین دوازده مقاله را در بردارد ليكن مقاله ششم با عنوان «لاله ای از دامان صحرا» (شرح مبارزات رفعت نظام بمی و دیگر اعضای حزب دموکرات کرمان)، که پیشتر در مقدمه چاپ ششم پیغمبر دزدان از همین مؤلف منتشر شده بود، از این مجموعه حذف شده است. نام مجموعه از عنوان طولانی ترین مقاله آن (در حدود دو سوم حجم مجموعه) گرفته شده است.
مقالهٔ اول، با عنوان موزون «به عبرت نظر کن به آل مظفر»، سرگذشت پُرفراز و نشیب خاندان سلسله مظفریان (۷۱۳ـ ۷۹۵) از ظهور تا سقوط به دست امیر تیمور گورکانی است.
مقاله دوم، «ماریه»، گذشته از مقدمات و حواشی، اساساً شرح ماجرای ماریه قبطی دختر شمعون است که از جانب پادشاه مصر ملقب به مقوقس به خدمت پیامبر اسلام تقدیم شد.
مقاله سوم، «مبارزه با مبارزه با فساد»، نقدی است طعنه آمیز از طرز گریز افراد و گروهها ـــ غالباً مقتدر و در مناصب بالای جامعه ـــ از عواقب برنامه های مبارزه با فساد. این مقاله در زمانی نوشته و در مطبوعات منتشر شد که دولت ایران در زمان نخست وزیری حسین علاء (وفات: ۱۳۴۲) مبارزه با فساد را در برنامه کار خود قرار داده بود.
مقاله چهارم، «گنهکاران بیگناه»، به مناسبت اجرای برنامه اصلاحات ارضی در ۱۳۴۱ نوشته شد. باستانی ردِ این نوع حرکت انقلابی را در تاریخ ایران باستان و یونان پی می گیرد.
در مقالۀ پنجم، «جای پای زن در شکست قادسیه» باستانی پاریزی، ضمن برشمردن علل اصلي سقوط امپراتوری ساسانی در قادسیه به دست مهاجمان عرب از علتی مختصر یاد می کند که زن در آن، ذی نقش بوده است. وی متذکر می شود که در حکومتهای مطلقه زنان نزدیک به فرمانروای مطلق می توانند تأثیر زیادی در تصمیم گیریهای او داشته باشند.
مقالۀ هفتم ، «از خاک راه بر تا کاخ گلستان»، شرح ماجرای دختر ضعیف و پریده رنگ ولی جذاب کفش دوز کوری است که، پس از تصرف قلعه راه بر در کرمان به دست باباخان ( فتحعلیشاه بعدی) نامزد ازدواج موقت با خان قاجار شد.
مقاله هشتم، «خاتون هفت قلعه»، رساله ای است محققانه، پُر محتوا و حاکی از همت و استقصای علمی مؤلف. موضوع اصلی این رساله ابنیه و آثاری است که واژهٔ «دختر» بخشی از نام آنها را تشکیل می دهد. شمار این آثار از صد افزون است، مانند قلعه های دختر در فیروزآباد فارس، خراسان، میانه، شوشتر، کرمان، نائین و جاهای دیگر؛ همچنین چهل دختر در سرخس و چهل دختران در محله تلواسکان اصفهان و چهل دختران در شهر بابک باستانی شمه ای از وضع ساختمانی دیروز و امروز هر قلعه و اهمیت تاریخی یا مذهبی آن را بیان می کند.
مقاله های نهم و دهم ذیل عنوان اصلی «نادر دوران» آمده اند و عنوان فرعی آنها به ترتیب «نادرنامه قد [و] سی» و «دره نادره» است.
در مقاله یازدهم، «سرنوشت سرهای مطهر عاشورا»، باستانی به ماجرای جابه جایی سرهای بریده شهیدان کربلا و محلهای دفن آنها می پردازد و اینکه سرِ سيد الشهداء امام حسين عليه السلام در کربلا منضم به بدن او مدفون شد یا در قبرستان بقیع مدینه یا در دمشق یا در قاهره در محلی معروف به رأس الحسين.
مطلب اصلی در مقالهٔ دوازدهم، «سبک کردن استخوان»، عمل کسانی است که پس از یک عمر گناه و کارهای نه خداپسندانه تازه به فکر آخرت و امر خیر می افتند، مانند معصیت کاری که از سالها ارتکاب پی نافرموده ها و بی اعتنایی به فرموده ها زیارتی می رود تا به خیال خود «استخوانی سبک کند».
من قبل از آنکه به مطبوعات دسترسی پیدا کنم در گوشه قریه پاریز 10فرسنگی سیرجان نشریه باسم ندای پاریز نشر می نمودم.که یک سال انتشار یافت و دوتا مشترک داشت.
این مجله را با دست می نوشتم یک سال بعد برای تحصیل متوسطه به شهر سیرجان آمدم . و اولین مقاله ام را تحت عنوان تقصیر با مردان است نه نه زنها در سال بیست پنجم تیر ماه سال هزار سیصد و بیست و یک در روزنامه بیداری کرمان بچاپ رسانیدم.
از آن روز به بعد هرگز قلم را از خود دور نکردم و امروز که با این مقدمه دویست و نهمین مقاله خود را می نویسم (شعرها درین رقم حساب نشده است) و با انتشار کتاب خاتون هفت قلعه چهاردهمین کتابم انتشار می یابد.کتوجه می شوم که همه این کوششها و به قول فرزاد شمع فکرت سوختنها به قول خودم حتی کورسویی به حیات ابدی نزده است شاید هم باید اعتراف کنم که شعله نامجویی و خودخواهی در نگارش این همه لاطائل بر هدف انساندوستی و نوعپرستی چیرگی داشته است.
انگیزه من در چاپ این چند مقاله اشارت استاد جمالزاده بود که سه سال قبل ضمن انتقادی که بر کتاب یادبود من نوشته اند مرقوم داشته بودند و معلوم می شود شاعر عزیز ما مقالات بسیاری دارد که امید است انها نیز به صورت کتابی به چاپ برسد و یا اقلا برگزیده آنها…
این حرف استاد در گوش من بود هرچند به همه مقالاتم دسترسی نداشتم و انتخااب از میان آنهمه نیز برای نویسنده لااقل کار دشواری بود.
باهمه اینها لین وجیزه فراهم آمد از حدود دوازده مقاله و آقای محمود عظیمی مدیر موسسه انتشارات دهخدا که خود از فرهنگیان دانش پژوه هستند هزینه چاپ اول آن را با احتمال ضرر متعهد شدند.
تفاوتی که این مجموعه با مجموعه های مشابه دارد در اینست که بعد از هر مقاله یکی دو قطعه شعر جدی یا شوخی نیز گذاشته شده است و این کار برای این صورت گرفت که بعضی مقالات که به تصور خودم صورت تحقیقی دارد ممکن است کسل کننده به نظر آیند و شاید شعر کمی از کسالت خواننده بکاهد.
تا به حال در تاریخ سرزمین عزیزمان ایران، شاهد تأسیس و فروپاشی بسیاری از دودمان ها و حکومت های شاهنشاهی بوده ایم. در این دوره های تاریخی، ما شاهد شکست ها، پیروزی ها، جنگ ها و صلح های فراوانی بوده ایم و شاهد تصرف ها، تصاحب ها، و ویرانی های بسیاری نیز شده ایم. زمین های این سرزمین همچنین از موارد مذکور مستثنی نمانده اند و دارای یک تاریخ جذاب و غنی هستند. در طول تاریخ، درگیری ها و تضادهای مداوم میان حاکمان شهرهای مختلف به ساخت و ساز قلعه ها و بناهای بسیاری در سراسر این سرزمین منجر شده است. این بناها عناوین متمیزی از خود را به خصوص بنام های دخترانه ای به خود اختصاص داده اند. اغلب این ساختمان ها به دلیل عبور زمان و اهمیت نادیده گرفته شدن به ویرانه ها و خاکستری ها تبدیل شده اند.
در همین سیاق، کتاب حاضر به جزئیات و بررسی تاریخی هر یک از این ساختمان ها و قلعه ها می پردازد و یک منبع مهم و ارزشمند در زمینه تاریخ ایران ایجاد می کند. این اثر، مجموعه مقالات ارزشمند “محمد ابراهیم باستانی پاریزی”، یک تاریخ دان، نویسنده، پژوهشگر، شاعر، موسیقی پژوه و استاد دانشگاه تهران، را گردآوری می کند و مطالب اساسی و جذابی را برای علاقمندان به تاریخ ارائه می دهد. این کتاب با ارائه نکات و اطلاعات قابل توجهی، خوانندگان را در جریان موارد مهم و جذابی از تاریخ ایران قرار می دهد.
